متن کامل پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد رشته : عمران
گرایش :سازه
عنوان : نحوه شکل گیری الگوی جریان و فرسایش در قوس رودخانه ها
تعداد صفحات:110
فصل اول
مقدمه
1-1- کلیات
تاریخ آبرسانی از روزگاری آغاز میگردد که بشر زندگی گروهی را برگزید. لذا برای تأمین نیاز خود از آب، اولین شهرها را در کنار رودخانههایی مانند نیل، دجله، فرات، سند ساخت. با رشد جمعیت و سکنی گزیدن در مکانهایی دور از رودخانه و همچنین نیاز به آب برای مقاصد کشاورزی، شرب و استفاده در صنعت و …، انسان به فکر جابجا کردن و انتقال آب افتاد. در کنار مسأله انتقال آب، همواره مشکل رسوبات وارده به کانالها و سیستمهای انتقال نیز وجود داشته است، زیرا سرعت جریان در محدودهی این سازهها در مقایسه با رودخانهی اصلی کاهش مییابد و به منطقهی بسیار مناسبی برای تهنشینی رسوبات تبدیل میشود. با گذشت زمان کمکم دهانه آبگیر از رسوبات پر شده و باعث بروز مشکلات بهرهبرداری از این تأسیسات خواهد شد.
در این راستا اولین ایدهای که به ذهن میرسد استفاده از سیستم لایروبی و تخلیه رسوبات از سیستم خواهد بود که هزینههای بالایی را در بر خواهد داشت و بهمین دلیل بهتر است رسوبات ورودی به آبگیر حداقل شود تا مشکلات و تبعات حاصل از آن نیز کاهش یابد. از این رو بشر از زمانهای قدیم و همزمان با استفاده از آب رودخانه، به دنبال راههای تقلیل ورود رسوبات به سیستم و نیز افزایش راندمان آبگیری بوده است. استفاده از سازههای انحراف و دفع رسوب، طراحی شکل آبگیر و جانمایی آن در قوس خارجی خم، نمونه بارزی از اینگونه اقدامات بشمار میآیند. آبگیری از قوس خارجی رودخانهها بدلیل کاهش ورود رسوبات به آبگیر همواره مورد توجه محققین قرار داشته است. عدم کنترل رسوب ورودی به آبگیرها در مسیرهای مستقیم و قوسی باعث انتقال رسوبات به داخل کانالهای آبیاری و تاسیسات شده و مشکلاتی را برای قسمتهای مختلف بوجود میآورد. ذرات معلق در آب در صورتی که سرعت زیادی داشته باشند، خسارات زیای را به تاسیسات بکار رفته مثل پمپ و توربین وارد میکنند. نمونهای از این مشکلات را میتوان در دهانه آبگیر واقع در رودخانه Ohio در شکل 1-1 مشاهده کرد که با تجمع رسوبات در دهانهی آبگیر عرض دهانه کاهش یافته و منجر به کاهش دبی آبگیری میشود.
به طور کلی قوس خارجی رودخانه محل مناسبی برای آبگیری انتخاب میشود. علت این امر، نقش جریان حلزونی در کنترل رسوب ورودی به آبگیر میباشد که در ادامه مکانیسم تشکیل جریان حلزونی توضیح داده میشود. در مطالعه روی آبگیری از قوس رودخانهها سه پارامتر موقعیت آبگیری، زاویه آبگیر نسبت به جهت جریان و نسبت دبی آبگیری از جمله پارامترهای مهم در کاهش رسوب ورودی به آبگیر حائز اهمیت است. برای بهرهبرداری کامل از مزیت خم، موقعیت آبگیر باید در مقطعی که جریان حلزونی به توسعه یافتگی کامل میرسد قرار گیرد. انتخاب زاویه مناسب آبگیر باعث میگردد که جریان با کمترین اغتشاش و بدون پدیده جدائی وارد آبگیر شود. همچنین هر چه سرعت ورودی و به عبارت دیگر نسبت انحراف بیشتر شود، اغتشاشات ناشی از جریان باعث اتلاف بیشتر انرژی جریان ورودی و نیز انتقال رسوبات کف به آبگیر خواهد شد.
1-2- نحوه شکلگیری الگوی جریان و فرسایش در قوس رودخانهها
جریان در مجاری هیدرولیکی دارای طبیعت سه بعدی بوده و علاوه بر جهت غالب، که همان جهت اصلی[1]نامیده میشود، در جهات دیگر نیز وجود دارد. این جریانها که در داخل مقطع عرضی رخ میدهند به جریانهای ثانویه موسوم هستند. در منابع مختلف، محققین از این نوع جریان، علاوه بر جریان ثانویه، با نامهایی چون حرکت ثانویه، چرخش ثانویه، جریان عرضی، چرخش عرضی، جریان مقطعی و … نام بردهاند.
سیرای در سال 1976 تعریفی نسبتا کاربردی برای جریان ثانویه ارائه داده است ]1[: اگر در یک جریان سه بعدی، اندازه یک بردار تشکیل شده از تعادل دو مولفه از بردار سرعت محلی، در مقایسه با مولفه سوم کوچک باشد، بردار سرعت اخیر (بردار سوم)، جریان اصلی در کانال را تشکیل میدهد و دو مولفه قبلی جریانهای ثانویه را تشکیل میدهند.
پرانتل جریان ثانویه را برحسب نوع نیروهای بوجود آورنده آن به دو دسته کلی تقسیم میکند ]2[:
-
جریان ثانویه ناشی از آشفتگی
-
جریان ثانویه ناشی از فشار
وی جریان ثانویه ناشی از آشفتگی را به خاطر وجود اختلاف تنشهای آشفتگی در مجاری با مقاطع غیردایروی میداند و قدرت آنها را در حدود 5 تا 10 درصد قدرت جریان طولی ذکر میکند. ایشان عامل شکلدهنده جریان ثانویه ناشی از فشار را نیز، نیروی گریز از مرکز معرفی میکند که از طریق ایجاد شیب جانبی در سطح آب، باعث ایجاد اختلاف فشار بین دیواره داخلی و خارجی میشود و قدرت این نوع جریان ثانویه را در حدود20 تا 30 درصد قدرت جریان طولی عنوان کرده است.
رزوفسکی ]3[ در سال 1957 توضیحی ریاضی برای نحوه شکلگیری جریان ثانویه ناشی از فشار ارائه داده است. وی با درنظر گرفتن یک حجم کنترل در فاصله Z از بستر کانال که در امتداد مسیری به شعاع ثابت، حرکت میکنند (شکل2-1)، نشان داد که با صرف نظرکردن از نیروی اصطکاک، با تعادل تمام نیروهای وارد بر حجم کنترل، رابطه زیر برای محاسبه شیب عرضی سطح آب به دست خواهد آمد:
شکل 1-2 طرحی از شیب عرضی سطح آب و جریان چرخشی شکل گرفته در بازه قوسی شکل کانال]3[
لذا اینگونه میتوان عنوان کرد که با ورود جریان به قوس، نیروی گریز از مرکز بر آن اثر میکند که این نیرو در راستای شعاع قوس و نیز در جهت عمق بخاطر تغییرات سرعت، متغیر میباشد. نیروی گریز از مرکز موجود در خم باعث ایجاد شیب عرضی در سطح آب میشود که سطح آب را در قوس بیرونی بالا برده و در قوس داخلی باعث کاهش عمق میشود. این پدیده باعث ایجاد گرادیان فشار جانبی در داخل مقطع خواهد شد. حال هرگاه گرادیان فشار مزبور بر نیروی گریز از مرکز غلبه کند، جریانی در جهت عرضی داخل مقطع شکل میگیرد که همان جریان ثانویه میباشد. در اثر این جریان، ذرات موجود در سطح آب بطرف دیواره بیرونی حرکت کرده و ذرات سیال در کف بطرف دیواره داخلی جابجا میشوند. در شکل 1-3 الگوی جریان ثانویه نشان داده شده است علاوه براین در این شکل جریان ثانویه دیگری در نزدیک دیواره خارجی نیز وجود دارد. اگرچه این جریان ثانویه از قدرت چرخشی کمتری برخوردار می باشد اما عامل مهمی در فرسایش دیواره خارجی دارد.
در اثر اندرکنش جریان ثانویه با پروفیل غیریکنواخت سرعت طولی، الگوی جریان خاصی به نام جریان حلزونی تشکیل میشود که باعث تغییرات زیادی در الگوی جریان قوس نسبت به جریان در کانال مستقیم میشود، همچنین سبب میگردد که قوس خارجی فرسایش یافته و رسوبات به قوس داخلی منتقل شود و در نتیجه خطالقعر رودخانه بطرف قوس خارجی متمایل شود. بنابراین منطقی به نظر میرسد که آبگیری از ساحل خارجی خم رودخانه صورت پذیرد تا هم رسوبات کمتری به داخل دهانه آبگیر منحرف شود و هم به علت افزایش عمق آب در این قسمت بتوان آب را در ترازهای بالاتری که رسوبات کمتری را با خود حمل میکنند، برداشت نمود. در شکل 1-4 این جریان نشان داده شده است.